Norsk språkhistorie

Norsk høyrer til den indoeuropeiske språkfamilien og under den nord-germanske «greina» saman med svensk, dansk, færøysk og islandsk.

Urgermansk (ca. 2500 f.Kr. – 200 e.Kr.)
Germansk innvandring til Skandinavia. Urgermansk språk skilt frå andre indoeuropeiske språk og frå ca. år 0 – 200 e.Kr. skil den nordiske varianten seg ut som eige språk.

Urnordisk (ca. 200 – 750 e.Kr.)

·         Eldre urnordisk , ca. år 200 – 500: omtrent likt språk i Norden. Mot slutten av perioden startar dei fyrste tendensane til dialektutvikling med a-omlyd.

 

·         Yngre urnordisk, ca år 500-750: store endringar i språket.
- Synkopetid. Alle trykklette, korte, ikkje-nasalera vokalar fell bort.
- Enklare struktur med ferre stavingar og forenkling i grammatikk.
- Går frå åtte til fire kasus.

 

·         Runeinnskrift er viktigaste kjelda til kunnskap om språket.

Eldre norrøn tid (ca. 750 - 1050 e.Kr.)

• Går frå 24 til 16 runeteikn.
• Skandinavar kjem i kontakt med meir utvikla samfunn og lånord frå m.a. friskis, engelsk, arabisk og tyrkisk kjem inn.
• Verbbøying i person, tall, tid og modus, men likevel kortare ord og reduserte bøyingsformer.

Yngre norrøn tid (ca. 1050 - 1350 e. Kr.)

• Det latinske alfabetet kom på 1000-talet.
• Dei eldste bevarte handskrifter på norsk er frå omtrent 1150-1200.
• Kristendommen fører med seg auka bruk av skriftspråket.
• Meir og meir dialektinndeling og talemålet påverkar skriftspråket.
• Utvikling av stadnamn.
• Svartedauden og politiske unionar der Noreg er svakaste part er viktig orsakar til at norrønt skriftspråk går under.

Mellomnorsk (ca. 1350 – 1540)

·         Sverige og deretter Danmark får dominerande stilling i Norden. Mange danske embetsmenn kom til Noreg etter den politiske unionen i 1450.

 

·         Få skriftlege kjelder frå denne tida, mesteparten diplom og lovtekstar.

 

·         Dialektane festar seg til liknande det vi har i dag og talemålet tek opp tyske ord.

 

·         Syntaktiske endringar frå norrønt til moderne norsk:
- Fastare ordstilling
- Meir bruk av preposisjonar og modale hjelpeverb
- Utvikling av ubestemt artikkel
- Setningar utan subjekt forsvinn

Dansk periode/ «Nynorsk» (ca. 1540 – 1830

·         Dansk blir administrasjonsspråk/skriftspråk

 

·         Reformasjonen i 1536 à Bibelen på dansk i 1550

 

·         Talemålet var dialektane med innslag av dansk i byane

 

·         Danskbasera overklassetalemål utvikla seg på 1600- og 1700 – talet.

 

·         Litteratur på dansk, men ofte med innslag av norsk og dialekt (Norvagismar)
à Bygdemålstekstar

 

·         Konfirmasjonen i 1736: alle måtte lære dansk

1830 – 1850

Fyrste del av perioden er prega av ein generell prinsippdebatt om språk. Kring 1850 blei det gjort dokumentasjon og deretter blei det praktiske resultat av teoriane.

·         Nasjonalromantikk med innsamling og nedskriving av folkeeventyr og folkeviser på dialekt.

 

·         Dansk står sterkt og unionsoppløysinga med Danmark skapar ei auking av nasjonalkjensle og trongen etter eit eige språk. à Språkdebatten

 

·         Sentrale personar i språkdebatten
- J.A. Hielm:  bygge norsk skriftspråk på bymål
- H. Wergeland: fornorsking av det danske skriftspråket (fornorskingslina). Tre argument for eit eige skriftspråk. Det politiske – ein sjølvstendig stat trong eit eige språk. Det kunstnariske – Kunstnarar trong eit språk å uttrykke seg på som låg nært norsk fordi dette var mest naturleg. Det demokratiske – Eit skriftspråk for folket, slik at alle har lik moglegheit til å uttrykke seg.
- J.S. Welhaven: behalde det danske skriftspråket
- P.A. Munch: bygge eit nytt skriftspråk på dialektar som låg nærmast norrønt (Nydanningslina).

1850 – 1900

·         Aasens og Knudsens arbeid for å skape eit norsk skriftspråk

 

·         Ivar Aasen (1813-1896) reiste rundt og samla dialekter. «Prøver af Landsmaalet i Norge» à Landsmål nytt skriftspråk

 

·         Knud Knudsen (1812-1895) jobba med fornorsking av det danske skriftspråket.

 

·         1878: all undervisning skal skje «..på Bærnenes eget Talemaal.»

 

·         1885: Landsmål offisielt jamstilt med dansk, «Jamstillingsvedtaket».

 

·         1892: Målparagrafen vedtatt og vi får ei likestilling av språka i praksis i folkeskulen og skulestyret bestemmer målform for elevane.

 

·         Midlandsnormalen. Utarbeiding av alternative rettskrivingsreglar for landsmålet som blir godkjend av departementet som sideform. I 1898 kjem utgreiinga om at valfridommen er forvirrande og eit problem i skriveopplæringa.

1900-talet

·         1901-reformen for landsmålet. På fleire punkt ei tilnærming til riksmålet med fjerning av stor forbokstav i subst. og fleirtalsformene av verb.

 

·         1907-reforma for riksmål. Går frå blaute til harde konsonantar, b/d/g blir til p/t/k. Eit prinsipp om at skriftspråket skal bygge på norsk tale. Reforma førte til eit langt skritt mot landsmålet à samnorsktanken.

 

·         1917-reforma for begge målformene. Ynskje om meir konsekvens og fastheit. Førte til støre valfridom enn tidlegare, men dette skapte misnøye à rettskrivingsreform i 1938.

 

·         1929: landsmål og riksmål = nynorsk og bokmål

 

·         1938-reforma for begge målformene. Målet var å føre tilnærminga vidare, samstundes som valfridommen skulle reduserast.

 

·         1952: Stortinget opprettar Norsk Språknemnd med det formål å gje myndigheitene og allmennheita råd og rettleiing i språklege spørsmål. Fekk så i oppgåve å utarbeide ein læreboknormal à sterk misnøye blant konservative krefter i begge leirar, tilhengjarane av samnorsk støtta forslaget.

 

·         1972: Norsk Språkråd oppretta. Skulle både verne om den nedarva tradisjonen i skriftspråka og støtte ei tilnærming av dei à tvitydig/konflikt

 

·         2005: Norsk Språkråd omdanna til Språkrådet og staten gir offisielt opp samnorsk.

 

Offisiell språkpolitikk i dag er å bevare begge målformene som to ulike skriftformer av norsk.